Kars Kürtleri Nereden Gelmiştir? Sınırın, Yaylanın ve Belleğin İzinde
Kars’ta gün doğumu başka olur: rayların üzerini yalayan sis, mandıralardan gelen süt kokusu, rüzgârla değişen diller… İşte tam bu atmosferde, “Kars Kürtleri nereden gelmiştir?” sorusu kulağa yalnızca tarihî bir merak gibi değil, aynı zamanda bir yolculuk daveti gibi gelir. Gelin, sınırın iki yakasına yayılan göç yollarını, yaylak–kışlak rotalarını, imparatorlukların çizdiği haritaları ve bugünün hafızasını birlikte okuyalım.
Kökleri Anlatmanın Zorluğu: Tek Bir “Başlangıç” Yok
Kars Kürtleri için tek cümlelik bir “köken” yok; çünkü Kars, yüzyıllar boyunca Anadolu ile Kafkasya arasındaki geçit kapısı oldu. Kürt topluluklarının tarihsel oluşumu da tek bir noktadan çıkıp düz bir çizgide ilerlemedi. Bölgede yaşayan Kürt grupları; Aras havzasının coğrafyası, aşiretler arası ilişkiler, Osmanlı–Rus–Kacar (Kaçar) üçgenindeki siyaset ve 19.–20. yüzyıl iskân politikalarıyla şekillendi. Bu yüzden “nereden geldiler?” sorusu, çoğu zaman “hangi dalgalarla ve hangi ritimle geldiler?” sorusuna dönüşür.
Aras’ın İki Yakası: Yaylak–Kışlak Döngüsü ve Aşiret Rotası
Kars Kürtleri’nin önemli bir kısmı tarih boyunca göçer veya yarı-göçer düzenin bir parçasıydı. Aras Nehri, yalnızca bir sınır değil; kışlakla yaylak arasında bir köprüydü. Zilan (Zêlan) gibi aşiret konfederasyonlarının kışları Kars ve çevresinde, yazları ise Ağrı Dağı eteklerinden Aragats’a (Alagöz) uzanan yaylalarda geçirdiğine dair kayıtlar var; bu bile başlı başına Kars’ı bir “mevsimsel yurt” kılıyor. ([Vikipedi][1])
Rus İdaresi (1878–1918) ve Nüfusun Fotoğrafı
1878 Berlin Antlaşması sonrası Kars’ın 40 yıl Rusya idaresinde kalması, bölgenin demografisini ve hareketliliğini doğrudan etkiledi. Resmî kayıtlar ve bölgesel kurumların sayfaları bu dönemi açıkça işaret eder. ([kars.serka.gov.tr][2])
Bu yıllarda yapılan 1897 Rus İmparatorluğu nüfus sayımı, Kars oblastının çok dilli/çok kimlikli yapısını rakamlarla gösterir: Kürtçe anadili beyan edenler toplam nüfusun hatırı sayılır bir bölümünü oluşturur (yaklaşık %15). Bu oran, “Kars’ta Kürt varlığı”nın geçici bir dalga olmadığını, yapısal bir unsura dönüştüğünü ima eder. ([Vikipedi][3])
İmparatorlukların Planları: İskân, Sürgün ve Yerleşik Hayat
Geç Osmanlı’dan erken Cumhuriyet’e uzanan dönemde, aşiretleri yerleşik hayata geçirme (iskân) ve bazı grupları yerinden etme (tehcir/sürgün) politikaları, Kars ve çevresindeki Kürt topluluklarının mekânsal dağılımını yeniden çizdi. 1916 tarihli düzenlemeler ve dönemin içişleri yazışmaları, Kürt nüfusun bir kısmının yerinin değiştirilmesini; eşzamanlı olarak da göçer grupların sedentarizasyona zorlanmasını hedefliyordu. Bu siyaset, sınır güvenliğinden vergi toplama kapasitesine kadar pek çok gerekçeyle savunuldu ve Kars’tan Erzurum’a, Ağrı’dan Iğdır’a doğru yeni yerleşim halkaları doğurdu. ([JSTOR][4])
İnanç ve Dil Mozaiği: Kurmançça Ağızlar, Alevî Belleği, Êzidî İzleri
Kars ve çevresindeki Kürt toplulukları, yalnızca coğrafya ve aşiret çizgileriyle değil; inanç pratikleri ve dil katmanlarıyla da çoğul bir yapı sergiler. Bugün Kurmançça (Kurmanjî) bölgenin başat Kürtçe lehçesi olarak bilinir; yerel ağızlar, yayla–ova döngüsünün ve komşu topluluklarla temasın izlerini taşır. Alevî Kürtlerin tarihsel varlığı ve pratikleri, Kars’ta ve kuzey-doğu Anadolu kuşağında kültürel sürekliliğin bir başka hattını oluşturur; aynı zamanda göçlerin ve siyasetin etkisiyle bu belleğin mekânı zamanla değişmiştir. ([brill.com][5])
Kafkasya hattına uzanan Êzidî/Kürt göçleri de bu hikâyenin parçasıdır: Ermenistan ve Gürcistan’da oluşan Êzidî topluluklarının bir kısmı, tarihsel olarak Van–Kars–Doğubayazıt yönlerinden iki dalga hâlinde bölgeye hareket etmiştir. Bu, Aras’ın iki yakası arasındaki insan akışının, dinî-kültürel çeşitlilikle nasıl iç içe geçtiğini gösterir. ([Vikipedi][6])
Kars’ın Kürtleri Bir “Sınır Topluluğu”dur: Ekonomi, Kültür ve Kent Hafızası
Sınır olmak, Kars’taki Kürt toplulukları için yalnızca pasaport kontrolü değil; pazarı, merayı, düğünü ve türküleri de belirler. Hayvancılık–peynircilik döngüsü, yazın yükselen yaylalara göçü ve kışın ovada toplanmayı ekonomik bir ritme dönüştürür. Kars kent merkezinin çok dilli sesi –Kürtçe, Azerice, Türkçe ve zaman zaman Rusça– ticaretten gündelik sohbete kadar her yere sızar. Bu çok katmanlı yapı, sürtünmeden uzak değil; tam tersine, bazen gerilim, bazen alışveriş, bazen de sessiz bir uzlaşma yaratır.
Geleceğe Bakış: Rayların Götürdüğü Yön
Bugün Kars’ın genç Kürtleri, bir yandan şehre döşenen yeni raylarla (doğrudan ve mecazen), bir yandan da dijital ağlarla daha geniş bir dünyaya bağlanıyor. Bu bağlanma, iki farklı güzergâha açılıyor:
Kültürel üretim ve turizm: Yerel müzik, edebiyat ve gastronomi (örneğin mandıra kültürü ve peynircilik) yeni anlatılarla buluşuyor. Kars’ın Kürtçe hafızası, kırsal düğünlerden şehir festivallerine kadar daha görünür bir arşive dönüşebilir.
Sosyal hareketlilik: Eğitim ve istihdam için göç eden gençler, Kars’la kurdukları bağları dijital mecralar ve ağ ekonomileri üzerinden yeniden tanımlıyor; bu da “geri dönüş”ü bazen fiziksel, bazen kültürel bir dönüşe çeviriyor.
Beklenmedik Bir Karşılaşma: Aşiret Haritasından Coğrafya Bilimine
Kars Kürtleri’nin hikâyesini beklenmedik yerlerde de okumak mümkün. Bir yanda 19. yüzyılın aşiret konfederasyonları ve yaylak–kışlak döngüsü; öte yanda bugün coğrafi bilgi sistemleri ve haritalama merakı… Aras havzasındaki eski kervan yolları ile yeni demiryolları üst üste bindirildiğinde, ortaya yalnız “nereden geldiler?” sorusunun cevabı değil, “nasıl geldiler, nasıl kaldılar, nasıl değiştiler?” sorularının haritası çıkıyor.
—
Kısa Sonuç
Kars Kürtleri, tek bir “köken” hikâyesine sığmaz. Aras’ın geçit coğrafyası, Rus idaresinin bıraktığı izler, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e iskân siyasetleri, aşiret rotaları ve inanç–dil çoğulluğu; hepsi birlikte bir çoklu köken tablosu kurar. O yüzden Kars’ta “Kürt” demek, bir yerin adı kadar bir yolun adıdır da: Kışlakla yaylak arasında, sınırla merkez arasında, tarih ile şimdi arasında gidip gelen bir yol…
Not: Bu yazıdaki tarihsel fotoğrafı oluşturan temel dayanaklar arasında Zilan konfederasyonunun Kars’ta kışlama pratiği, 1878–1918 Rus idaresi ve 1897 sayımı, geç Osmanlı/erken Cumhuriyet iskân politikaları ile bölgedeki Alevî ve Êzidî izleri yer alır. ([Vikipedi][1])
[1]: https://en.wikipedia.org/wiki/Zilan_%28tribal_confederation%29?utm_source=chatgpt.com “Zilan (tribal confederation) – Wikipedia”
[2]: https://kars.serka.gov.tr/en/kars-hakkinda/history/?utm_source=chatgpt.com “History – kars.serka.gov.tr”
[3]: https://en.wikipedia.org/wiki/Kars_oblast?utm_source=chatgpt.com “Kars oblast”
[4]: https://www.jstor.org/stable/24483004?utm_source=chatgpt.com “The Kurds and Settlement Policies from the Late Ottoman Empire to Early …”
[5]: https://brill.com/display/book/9789004700369/BP000008.xml?utm_source=chatgpt.com “A Survey of the Roots and History of Kurdish Alevism: What Are the …”
[6]: https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrt_a%C5%9Firetleri?utm_source=chatgpt.com “Kürt aşiretleri – Vikipedi”